Tulaga fakatonu o te Gagana

Ko te tamaiti – te pūtake o te kaupapa

The child – the heart of the matter

Ko na takiala i lalo e a te Matāeke o Akoakoga mo te tuhiga ma te puke fakaleoga o na tuhituhiga mo te fakaakoga ma te akoakoga o na lihohi kua lolomia i te gagana Tokelau ma te Igilihi.

Fakatomuaga

E lolomigia e te Matāeke o Akoakoga ni lihohi i te gagana Tokelau mo na akoga i he fakahologa tuhituhiga e takua ko te Tautai Ake. Na ofo mai e te Mālō a Auhetalia te tupe Auhetalia $1,200,000 mo te atiakega o na lihohi ienei mo ni tauhaga e fia. Ko te fakatugia o he Komiti o te Gagana Tokelau ko he galuega e fakatino haele i te taimi nei.

Kae ke atiatiake na lihohi i he auala e mautinoa e katoa te lelei, kua kamatagia e te Matāeke o Akoakoga ni auala kua fakavahegagia ai te fakaliliu, fatufatu o na kupu ma he takiala e fatu ai te gagana ke mautinoa e katoa te lelei ma e i iei he komiti lihohi o te gagana, ni tuhitala, tino fakaliliu, ma ni tino e iloiloa na tuhituhiga. Ko te kamatagia o te Komiti ko he auala tena e fakamautinoa ma fakatele ai loa te galuega o te gagana Tokelau, vena na takiala ma na tulaga e fakatonu ai.

E ofo atu e te Matāeke o Akoakoga a Tokelau na takiala ienei ki ho he tino e tautua i te gaohiga o na lihohi akoako na fuafuagia mo na fanau e akoakogia i Tokelau ma na lihohi e olo fakatahi a faiakoga. Ko na takiala ienei e fautuagia e:

  • te Takiala Kautu o na Polokalame Akoako a Tokelau (2006)
  • na folafolaga a na kalikalama o te gagana Tokelau, Igilihi, matematika, haenihi, ma te haenihi o tagata, olamalolo ma te fakamalohi tino
  • te lipoti a te Education Review Office, National Evaluation of Education Provision in Tokelau (2014)
  • hukehukega ki te fakaakoga o te faitau na fakatinogia e te Matāeke o Akoakoga i Tokelau (2014).

E fautua mai te Matāeke o Akoakoga ko:

  • he tahi o na tini taua e maua mai i te Takiala Kautu o na Polokalame Akoako a Tokelau, ko te mafai e fanau akoga uma i Tokelau kavelua te gagana Tokelau ma te Igilihi
  • te gagana kavelua e iei ai he malamalamaga ki na vaega kehekehe o te fakaleo ma na mataituhi pe ni tuhituhiga
  • te Igilihi e fakaaogā fakahamahamanoa oioti ka ko heki pa ki te Tauhaga 3
  • te gagana Tokelau ko te gagana ia e fakatonutonu ai na vahega pepe ke pa ki te Tauhaga 7 – mae mai kina ko te gagana ia o na fakatonutonuga mo te 50% o te kalikalama ke pa ki te Tauhaga 11
  • te gagana Tokelau ko te gagana ia e fakatonutonu ai mo te 80% o te kalikalama i te Tauhaga 3, ma gaholo agai ai ki lalo ki te 50% i te Tauhaga 7.

Ni matakupu tau te gagana

Mekelono (macrons)

I na aho kua leva, ko na tuhituhiga i te gagana Tokelau e lua ia vaega na hula ai:

  • te vaega e fakaaogā ai na mekelono
  • te vaega e fakaaogā oioti ai na mekelono kafai kua he hafia e te tino e lelei i te gagana tautala pe ko tefea te kupu o na kupu tai tutuha e lua na fuafuagia, ma fakalagolago katoa ai ki te kautu ma te hikomaga o te tala.

Kae fakatonuhili ai ia Loimata Iupati i te Matāeke o Akoakoga, na fai ai na hukehukega ki te akoga o te faitau, fakatuhatuha ai te agai ki mua o te faitau i na vahega liliki e tamaiti e akoako ke faitau i na tuhi o te gagana Tokelau e iei – ma he iei ai – ni mekelono. Ko na tamaiti na akoako ke faitau mai na tuhi e iei ai na mekelono na hili atu te agaigai ki mua i te akoga o te faitau. Ko te fakaaogagia o na mekelono e mafai ai e tamaiti akoga oi kaumai to latou iloa ki na leo ke tau malamalama ai ki te gagana tuhituhi ma fakaatili ai to latou iloa ki te hakiliga o na uiga mai na tuhituhiga.

Ko te tahi vaega e lelei ai te iei o na mekelono i na tuhituhiga ko te olo tutuha ma te tuhi fakamatala kupu Tokelau ma na uiga, ko teTokelau Dictionary (1986), e fakaaogagia ai na mekelono. Kae, ko te tuhi fakamatala kupu he lihi e o ni kupu e taki ai te fakaleoga ma tuku mai ai te uiga, ko na lihohi o te gagana Tokelau e fakaauau pea ma (i loto o na tuhituhiga) e maua mai i te kautu ma te hikomaga te tahi fakamatalaga taua e kitea ai pe ko hea te fakatulagaga (o te kupu, fuaikupu) na fuafuagia.

E tuku atu e te Matāeke o Akoakoga te katoaga o na takiala mo te fakaaogagia o na mekelono i na lihohi kua tuhia mo te fakaakoga ma te akoakoga. Nailō te fakaaogagia o te Tokelau Dictionary mo he taki:

  • Na he tukua he mekelono ki na kupu e fokotahi pe lua ia mataituhi vagana e he matea ai te uiga – kae kafai he kupu e lua ia mataituhi ma ko ni vaueli, fakaaogā na mekelono ke fakaali ai te uiga kua fuafuagia ma fakamamafagia, fakatakitakiga, uō.
  • Na he tukua he mekelono kafai ko te fakaleoga e lauiloa.
  • Na he iei he mekelono kafai ko te kupu e mafai ke iei hona tahi takuga e te tino tautala (mo he fakatakitakiga, tamana pe tamanā).
  • Fakaaogā na mekelono kafai e he hafia te uiga ona ko te he iei o ni mekelono.
  • Pe iei ma ko fea foki te tuku ki ei na mekelono mo he kupu e ve ko totoga e fua ki te vaega e mulimuli atu ki ei. Mo he fakatakitakiga, kafai e mulimuli atu ki ei he nouna, mo he fakatakitakiga, totōgā mauteni, totōgā niu, totōgā lakau – kae kafai e mulimuli atu ki ei he fakakupuga e iei ai he nouna, kua venei, i te totōga o na fatu mauteni.
  • Kafai he kupu kua fakamekelonogia i ni lihohi kua lolomia, tumau ma fakamekelono na kupu iena i na lolomiga i tua mai, kae ke gatahi.

Gagana fakapitonuku (dialect) ma te hikuleo (accent)

E ui lava ko te tuhituhi ma te tautala i te gagana Tokelau e atafia ai ni kehekehega i te va o te gagana Tokelau a Atafu, Nukunonu, ma Fakaofo, ko na kehekehega ienei e fano lava e tau he matea i na tupulaga fōu. Ka fakalogo ki te tautala a he tamā tamaiti, mo he fakatakitakiga, e he matea gofie pe ko tefea te nuku e hau ai.

Manatu kautu mo te fatuga o na kupu fōu

E tatau ki tatou ke kui i he auala kua fakavahegagia mo te fatuga o na kupu fōu ke fakamautinoa ai te laututupuola ma te olatia o te tatou gagana ki te lumanaki. E iei na ala taki e fakatino ai te fatuga o na kupu fōu. E fia ia alataki na fakaaogagia e te Matāeke o Akoakoga ke fatu ai na kupu fōu mo na lihohi o te Tautai Ake, kae e fua fakatatau pe talafeagai mo te akoakoga o te hikomaga kautu ma te huiga e ono pa ki ei te tulaga ma te fatuga o te gagana Tokelau. Ko na ala taki e fakatino ai e iei ai te:

  • fakaaogāgia o ni fakakupuga (ni kupu e tuku fakatahi) e fakamatala ai, mo he fakatakitakiga, autumn – tau e malili ai lau o lakau; spring – tau tuputupu; atoll – motu akau; solar energy – malohiaga uila mai te la; renewable energy – malohiaga maua tumau e maua mai i na lihohi fakanatula (e ve ko te malama o te la, matagi, ma te huavai e mafai ona toe fakafōu pe fakatumu fakate natula), pe ko te malohiaga maua tumau e mafai ona fakafougia faka-te-natula pe ko te malohiaga fakafougia
  • fatuga o ni kupu fōu mai te tuku fakatahia o ni kupu (pe ni vaega e o ni kupu), mo he fakatakitakiga, fringing reef – akautafatafa; barrier reef – akaupuipui; windmills – pekapeka matagi
  • fakalauefa te uiga o he kupu e iei nei ke aofia ai he uiga fōu, mo he fakatakitakiga, uila – lightning; electricity (ko tona uiga ko te uila-eletihe – electric lighting)
  • kaumai o he kupu mai he tahi gagana ke fakaaogā, kae he huia, mo he fakatakitakiga i te gagana Tokelau, mo he fakatakitakiga, piano, Greenland, Samoa
  • fakatupu o he kupu fōu mai ni kupu fakapipiki (affixation), mo he fakatakitakiga, fakaaogā o te kamatagakupu (prefix) faka-, e ve ko te fakaeletihe ma te fakafougia; ma te fakaaogagia o te fakaikugakupu (suffix) -gia, e ve ko te kupu fakafougia
  • huiga o na mataituhi mai he tahi alafapeta – te kaumai o he kupu mai he tahi gagana ma fakaleo e ve he kupu Tokelau, mo he fakatakitakiga, te huiga pe ko te fakaopopoga o ni vaueli, e veia ko te kupu key – ki; cooler – kula; power – paoa; carbon dioxide –kaponi taiokihite.

Fua tau filifiliga mo he alataki ki hau hukehukega o te huiga e ono pa ki te tulaga o te gagana Tokelau, te atiakega o te gagana, te faigofie mo na talanoaga a tagata, ma te mafai e te kupu fōu ke pukegia te agaga o te uiga o te kupu muamua moni. Na he huiagia na mataituhi mai he tahi alafapeta pe kaumai he kupu mai he tahi gagana ma fakaleo fakakupu Tokelau, kafai e iei he tahi alataki e maua ai he kupu moni, kupu mahani e manino, ma e faigofie-ke-malamalamagia. Ma na he hona fakaaogagia na kupu e kopi mai i ietahi gagana (e iei ai na kupu e he huigia), mo he fakatakitakiga, photosynthesis ma te phytoplankton, auā e ono hui ai te kikila a fanau akoga ki te tatou gagana. E mafai na fanau akoga ke fakahehegia ma veake ko te gagana Tokelau e oge-kupu. Ko te hona fakaaogā o na kupu e fakaliliu hako ma ni kupu kopi e mafai ke he malamalamagia ai ki na tuhituhiga, afaina ai na lagona agai ki te gagagna, mae atonu ka fiafia ai pea ia fanau akoga ke filifilia na lihohi e lolomi i te gagana Igilihi. E ui i tena, ko ietahi kupu fakaliliu hako kua taka lahi lele ma kua taliagia ai, mo he fakatakitakiga email – imeli ma te internet – initaneti.

Kafai koe e mulimuli ki na manatu kautu e taki ai te fatuga o na kupu, ko koe foki la e fehoahoani ke fakamautinoa ko ki tatou e kui i ni auala kua fakavahegagia mo te agai ki mua o te gagana Tokelau.

Fakamautuga o na kupu fōu

Ko te fatuga o na kupu fōu ko te lakahaga muamua ia o na vaega lauaitele e tolu e fakatino ma taki ai te fakamautugia o na kupu i he gagana. Ko te fakahologa mai te fakaaogā muamua ki te fakamautugia e mahani lava oi tolu ia lakahaga: fatufatuga, tukufakatahiga, ma te fakamautugia. Ko te fakaaogagia o na lihohi, ma na kupu fōu e i loto e kamata talia ma tau ai ki ei te tokalahi o na tino e tautatala i te gagana. Kafai e venei, ko te fatufatuga ma na uiga e kavekave lava e mautu ma kavea ko ni kupu e o te gagana Tokelau.

Ko te filifilia fakapitoa, maihe o na tuhituhiga fakahaienihi, e auhia ai na tini e lua. Ko te vaega muamua ke fakatutupugia te gagana e auala i ni kupu fōu ma ni manatu e ofo atu ki na tino tautatala o te gagana. Ko tona lua ke fakafaigofie ona akoako te haienihi i te gagana Tokelau. Ko te fakaaogagia o na lihohi i loto o na akoga ma kaiga e fakamautugia ai na kupu i te tatou gagana.

Wh

I mua atu o te tauhaga 1974, ko te leo o te mataituhi “f” nae tuhia he “wh” pe he “h” i ietahi taimi. I te Fono Fakamua o te 1974, na tonu i te fakalapotopotoga a Tokelau ko te “f”, ka fakaaogagia nailo te “wh”, i te agai atu ki mua. Ko te tuhi fakamatala kupu Tokelau ma na uiga, Tokelau Dictionary (1986) e fakaaogā ma hipelagia i te “f”.

Ietahi auala e hipela ma taku ai

Ka iei ni ietahi auala e hipela ma taku ai he kupu, mo he fakatakitakiga:

  • vehea / vefea
  • taigole / tainole / taikole

e fautuagia, ke tumau ki te hipelaga e fokotahi ke na he nunumi ai na fanau fatoa akoako i te faitau. Mo na fanau akoga matutua, fakamahani malie ki ietahi auala e hipela ma taku ai na kupu.

Taki o na faiga

Kua fau e te Makaeke o Akoakoga he itūkaigā faiga (style) ke taki ai na tuhituhiga e veia ko te faiga a ietahi lolomi tuhi. Ko ni vaega ienei o na faiga ke mafaufau ki ei.

Fakahologa o te alafapeta

Ko te gagana Tokelau e tuhi i he alafapeta e hefululima ia mataituhi i ei. Ko te tuhi fakamatala kupu Tokelau ma na uiga, Tokelau Dictionary, na lolomi e te Ofiha o Tokelau, e venei te fakahologa o te alafapeta:

a, e, i, o, u, f, g, k, l, m, n, p, h, t, v.

Mataituhi fuaefa

Fakamataituhi fuaefa te La ma te Mahina i na vaega e afia ai na fetu, kafai e heai oi fakaaogā na mataituhi taikokole (la ma te mahina).

Matau te kehekehega o te “ma na pa mai tona mama” ma “ma na pa mai ia Mama”.

Na he hona fakaaogagia na mataituhi lalahi, mo he fakatakitakiga, “Matāeke o Akoakoga” kae e he ko te “Matāeke O Akoakoga” ma (i loto o te tino o te tuhituhiga) “gagana Tokelau nailo te “Gagana Tokelau” (e ve ona iei “na gagana e lua te gagana Igilihi ma te gagana Tokelau ko na auala ia o na fakatonutonuga mai te Tauhaga 3 ki luga”).

Kamatagakupu (prefixes) ma na fakaikugakupu (suffixes)

Na he fakaopoopoa ni kupumua ma ni kupumuli o te gagana Igilihi ki ni kupu Tokelau, ve “Tokelau” nailo te “Tokelauan” ma te “three fale” nailo te “three fales”.

Kupu fakaali ma na kupu kalama (grammatical words)

Ko te kupu ko he atu leo ma ni mataituhi e iei tona uiga ma tona fakagaluega. E mafai ke hafia tona uiga e tuha pe tu tautahi na ko ia. Ko na kupu e feagai ma te fakagaluegia o te kalama, e iei ai na kupu e tahi pe lua ia vavaega (syllables) e veia ko te, mo he fakatakitakiga, te, ni, he, ki, i, o, ko, na, e, nae, ma te kua. Ko o latou uiga e malamalama oioti ki ei mai te fakatulagaga o na kupu e hikomia ai. E iei na kupu venei i loto o na tuhituhiga, fakaaoga na takiala iena i lalo:

Ko na kupu kalama ko ni kupu e tutū takitautokatahi, tuhi la ko ni kupu takitahi.

E fakahehe kafai e tuku fakatahi he kupu kalama ma te nauna pe ko te huinauna e fakahino ki ei, mo he fakatakitakiga, ko te tuhiga o te kilatou, kimatou, kitatou, kilaua, kitaua, kite, kote, ite, ehe, ma fano ai lava. E fakahehe auā ni kupu kehekehe – tuhi la:

ki latou, e he ko kilatou

ki matou, e he ko kimatou

ki tatou, e he ko kitatou

ki laua, e he ko kilaua

ki maua, e he ko kimaua

ki taua, e he ko kitaua

ki te, e he ko kite

ki ona, e he ko kiona

ki ana, e he ko kiana

ki tona, e he ko kitona

ki a, e he ko kia (e ve ko te “ki a Mele”)

ki ei, e he ko kiei

ko tona, e he ko kotona

ko te, e he ko kote

ko na, e he ko kona

e he, e he ko ehe.

Kae matau, mo he fakatakitakiga, ko te “kite” e he he kupu kalama kafai ko te uiga ko “te kikila mo”, e veia ko te “Fano oi kite mai toku kofu.”

Fuainumela (numerals) ma na numela (numbers)

I loto o te tuhituhiga, hipela te tahi (one) ki te hefulu (ten, kafai ni tino), oi fakaaogā loa na fuainumela.

Fakaaogā na fuainumela ki te fuaga o na mea, mo he fakatakitakiga, “7 kilomita”.

Fakahologā koma

Fakaaogā he fakahologā koma ke fakamanino ai, e veia ko te fuaikupu, “Na imeli te teine ki ona matua, Hatesa, ma Fuimanu” (kafai e tokafa ia tino e lafo ki ei te imeli). “Na imeli ona matua, Hatesa ma Fuimanu” e fakauiga veia na lafo e te teine te imeli ki ni tino e tokalua (ko o la igoa ko Hatesa ma Fuimanu).

Nauna fakapitoa (proper nouns)

Tuku te avanoa ki na tino tautokatahi ma na fakalapotopotoga ke hipela o latou igoa (ma tuku ni fakamamafaga pe ni mekelono ki ei) i to latou faitalia, mo he fakatakitakiga:

  • Ēliu Faamāoni (tana filifiliga)
  • Lepeka Amato Tovio – e he ko Tōvio (tana filifiliga)
  • Lift Education E Tū (te filifiliga a te fakalapotopotoga)
  • Matāeke o Akoakoga (te filifiliga a te Matāeke o Akoakoga).

Mo na igoa o na atunuku, fakaaogā ia “Auhetalia” mo “Australia” ma “Niu Hila” mo “New Zealand”. Tuhi “Samoa” (kae e he ko “Hamoa”) i na tuatuhi puha meli.

Tuhituhiga hiki

Hopper, Robin (1993). Studies in Tokelauan Syntax. Auckland: University of Auckland [thesis].

Hopper, Robin (1996). Tokelauan. Munich: Lincom Europa.

Iosua, Ioane and Braumont, Clive (1997). An Introduction to the Tokelauan Language. Auckland: Clive H. ma Daisy J. M. Beaumont.

Hovdhaugen, Even (1989). Ko te Kalama Tokelau Muamua. Oslo: Aschehoug.

Hovdhaugen, Even; Hoëm, Ingjerd; Iosefo, Consulata Mahina; ma Vonen, Arnfinn Muruvik. (1989). A Handbook of the Tokelau Language. Oslo: Norwegian University Press ma Apia: Office of Tokelau Affairs.

Ministry of Education (2009). Gagana Tokelau: The Tokelau Language Guidelines. Wellington: Learning Media.

Ministry of Education (2011). Muakaiga! An Introduction to Gagana Tokelau. Wellington: Ministry of Education.

Simona, Ropati (1986). Tokelau Dictionary. Apia: Office of Tokelau Affairs. [www.thebookshelf.auckland.ac.nz/docs/TokelauDictionary]

Sharples, Pita (1976). Tokelauan Syntax in the Sentence Structure of [a] Polynesian Language. Auckland: University of Auckland [thesis].

Vonen, Arnfinn Muruvik (1999). “Negation in Tokelauan” in Negation in Oceanic Languages. Munich: Lincom Europa.